De Amerikaans-Italiaans hoogleraar Economie van Innovatie en Publieke Waarde, Mariana Mazzucato, is een wereldberoemd topeconoom, en al jaren mijn heldin. Ik heb zelf ook ooit economie gestudeerd en ook nog eens een vergelijkbaar thema: het functioneren – en falen – van markten en overheden.
Zij maakte ooit naam met “The Entrepreneurial State” waarin zij de onderschatte rol van overheden in de ontwikkeling van doorbraaktechnologieën, zoals gps, touchscreens en de ontwikkeling van het internet, belichtte.
Historisch gezien spelen overheden namelijk een cruciale rol bij het stimuleren van technologische vooruitgang en het vormgeven van markten. Mazzucato gebruikt de term ‘ondernemende staat’ om regeringen te beschrijven die actief investeren in fundamenteel onderzoek en publiek-private samenwerking stimuleren om innovatie te katalyseren. Ze stelt dat het erkennen en omarmen van de ondernemersrol van de staat essentieel is voor het bevorderen van duurzame economische groei en het aanpakken van maatschappelijke uitdagingen.
Dit betekent wel dat overheden zich in staat moeten stellen om deze regisserende, creërende en ondernemende rol adequaat te kunnen spelen. Daar zit nu net de kneep, zeker in Nederland.
De politiek ontbeert al jarenlang enige visie, regeert reactief en denkt aan repareren in plaats van innoveren. De tweede kamer brengt een ‘diaree aan kamervragen’ voort waar de ambtenarij druk mee is. De ministeries besteden het denkwerk veelal uit aan consultants, mede omdat topambtenaren te snel rouleren tussen de verschillende beleidsdisciplines en nauwelijks investeren in hun eigen vakmanschap en professionaliteit.
Er lopen ook veel te veel lobbyisten in den Haag rond: die behartigen hun eigen belangen en zorgen er voor dat geld beschikbaar komt zonder uitdagende en smart geformuleerde doelen. De overheid als Sinterklaas van het bedrijfsleven.
Tata wil best vergroenen, maar alleen als de overheid meebetaalt. De omwonenden zitten jarenlang in de rotzooi, de aandeelhouders zijn goed voorzien en nu mogen de belastingbetalers dokken.
Als de belangrijkste reden acht ik de organisatiewijzen van de publieke sector zelf. Die is namelijk bureaucratisch van aard en wordt dus hiërarchisch, planmatig, procedureel en via regels aangestuurd. Ingewikkelde vraagstukken worden opgeknipt – gefragmenteerd – in heel veel beleidsterreinen die ieder afzonderlijk worden geoptimaliseerd, waardoor afdelingen als eilandjes functioneren. In onze dynamische maatschappij is dit totaal onverantwoordelijk. Inmiddels is de lijst van disfunctionerende publieke sectoren enorm en zo komt de overheid al helemaal niet meer toe aan visie en innoveren.
We hebben een overheid nodig die levert, die doelstellingen behaalt en die problemen oplost. Dit impliceert een effectieve overheid die niet bureaucratisch maar rationeel haar zaakjes organiseert; realistische doelen formuleert; de voortgang monitort en bijstelt waar nodig; doet wat aantoonbaar werkt; alleen regels toepast die bijdragen aan het gewenste effect; die beschikbare budgetten niet opmaakt, maar bestedingen relateert aan de gewenste impact.
In mijn vorige blog liet ik zien dat individuele bedrijven collectief niet kúnnen voldoen aan bijvoorbeeld de klimaateisen van Parijs. Ook de Green Deal vanuit Brussel – recent door conservatieven aanzienlijk afgezwakt – kan met het beprijzen van externaliteiten en het aanscherpen van ketenverantwoordelijkheid de leefbaarheid van de planeet en het sociaal welzijn van alle wereldburgers niet garanderen.
Overheden kúnnen bijdragen aan het functioneren van markten. Slimme (belasting)wetgeving kan bedrijven en hun besluitvorming beïnvloeden. En dus ook de scherpe randjes van het kapitalistisch systeem aanpakken.
Maar dit is niet genoeg.
Markten en overheden hebben elkaar nodig, en beide hebben ook nog een derde coördinatiemechanisme nodig, namelijk de meent (commons). Samenwerkingsverbanden zoals een collectief van burgers, steden, bedrijven of overheden, die effectief bijdragen aan maatschappelijke doelstellingen.
Zo zijn in Nederland meer dan 700 bewonerscoöperaties actief die een rol spelen in de warmtetransitie. Daar waar lokale overheden hiërarchisch plannen verzinnen mislukt het beleid en waar kapitaalkrachtige energiebedrijven hun warmtenetten willen uitrollen haakt geen huishouden aan. Terecht, je bent overgeleverd aan de prijspolitiek van commerciële partijen die aandeelhouderswaarde als dominante doelstelling hanteren.
Een bewonerscoöperatie handelt in het belang van de eigen bewoners, binnen de voorwaarden van de lokale politiek, en mogelijk ondersteunt door het technisch vernuft van commerciële partijen. Zo gebruik je de kwaliteiten van alle spelers in het veld en hoeft de dominantie – of zwakte – van één van de partijen een optimaal resultaat voor het geheel niet in de weg te staan.
Dus
Overheid: richt je op effectiviteit. Start de dialoog met anderen, betrek hen in de planvorming en organiseer het proces. Stel betere regels aan belastingen en de afdracht aan aandeelhouders. Socialiseer investeringsrisico’s én de opbrengsten ervan.
Bedrijfsleven: in het belang van alles en iedereen, doe een stapje terug en committeer je aan goed nabuurschap.
Burgers: organiseer jezelf en organiseer je belangen en meng je effectief in het spel! Eens in de vier jaar je stem uitbrengen biedt geen soelaas.
